Το ελληνικό παράδειγμα
ROMA T&T
ROMA TEACHING & TRAINING
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΡΟΜΑ
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Το παρόν έργο έχει παραχθεί από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο στο πλαίσιο υλοποίησης της Πράξης «ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (Σχολείο 21ου αιώνα) – Νέο πρόγραμμα σπουδών, στους Άξονες Προτεραιότητας 1, 2, 3 - Οριζόντια Πράξη», με κωδικό MIS 295450 και ειδικότερα στο πλαίσιο του Υποέργου 1: «Εκπόνηση Προγραμμάτων Σπουδών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και οδηγών για τον εκπαιδευτικό «Εργαλεία Διδακτικών Προσεγγίσεων»
Το πρόγραμμα για την προσχολική εκπαίδευση των παιδιών Ρομά (Roma teaching & training)που πραγματοποιήθηκε από τον Οκτώβριο του 2012 έως τον Μάρτιο του 2013 σε σχολείο των Άνω Λιοσίων βασίστηκε στην επίσημη θεωρητική προσέγγιση του Υπουργείου Παιδείας για την προσχολική εκπαίδευση, δηλαδή το ΔΕΠΠΣ, το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών για το Νηπιαγωγείο. Είναι ένα πρόγραμμα φτιαγμένο από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο ώστε να ανταποκρίνεται αποτελεσματικά στις ανάγκες του πολίτη του 21ου αιώνα μέσα από ένα παιδαγωγικό πλαίσιο και από αρχές που προωθούν την ιδέα της ολιστικής αντίληψης του κόσμου από τα παιδιά, τον κοινωνικό χαρακτήρα της γνώσης, τη σημασία της βιωματικής μάθησης, το ρόλο της διαμορφωτικής αξιολόγησης και τη δημιουργική αξιοποίηση της τεχνολογίας στη ζωή και την εκπαίδευση των ατόμων.
Το συγκεκριμένο πρόγραμμα ασχολήθηκε με μια ιδιαίτερη ομάδα παιδιών, τα παιδιά Ρομά, μια κοινωνική ομάδα με διαφοροποιημένες ανάγκες και απαιτήσεις, όπως δύσκολο και στερημένο κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο, έντονος αναλφαβητισμός των γονιών, ιδιαιτέρως των μητέρων, κοινωνική απομόνωση και μεγάλη σχολική διαρροή των παιδιών. Συνεπώς απώτερος σκοπός του προγράμματος, πέρα από την εφαρμογή του αναλυτικού προγράμματος του υπουργείου, ήταν να μειωθεί η σχολική διαρροή των παιδιών, να ενταχθούν όσο γίνεται ομαλότερα στην σχολική πραγματικότητα, να μην περιθωριοποιούνται αλλά να αποκτήσουν μια θετική εντύπωση για την εκπαιδευτική διαδικασία, να νιώσουν περήφανα που είναι μέρος της και να θελήσουν να συνεχίσουν το σχολείο και στις άλλες βαθμίδες του.
Συνεπώς το πρόγραμμα και η εκπαιδευτική διαδικασία που σκοπεύαμε να ακολουθήσουμε έπρεπε να λειτουργήσει ως αντιστάθμισμα στις ελλείψεις του περιβάλλοντος αυτών των παιδιών αλλά να τα οπλίσει ταυτόχρονα, μέσα από μια επιστημονική μεθοδολογία, με τα προσόντα σκέψης που θα τους έδιναν την αποφασιστικότητα να νιώσουν ισοδύναμα ώστε να συνεχίσουν ομαλά τη διαπαιδαγώγησής τους στις επόμενες εκπαιδευτικές βαθμίδες. Ο εκπαιδευτικός έπρεπε να καλύψει όλες τις μαθησιακές περιοχές που αναφέρει το σύγχρονο αναλυτικό πρόγραμμα «ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (Σχολείο 21ου αιώνα), ολόπλευρα, τομείς όπως η γλώσσα, τα μαθηματικά, οι φυσικές επιστήμες, η τέχνη, το περιβάλλον και η εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη, η προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη, η φυσική αγωγή, και οι τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών.
Κοινός παράγοντας, στοιχείο που διαπερνά κάθε δραστηριότητα που αναλαμβάνει ο εκπαιδευτικός, είναι η επικοινωνία, η γλώσσα, η συζήτηση, γεγονός που ισχύει για κάθε μαθητή, αλλά απαραίτητη προϋπόθεση στην περίπτωση των παιδιών Ρομά, τα οποία συνήθως έχουν ελλιπή γνώση της ελληνικής γλώσσας, ακόμα και σε προφορικό επίπεδο, καθώς οι γονείς χρησιμοποιούν τη δική τους γλώσσα, τα Ρομανί στο σπίτι. Σε αυτό το σημείο θεωρήθηκε απαραίτητη η βοήθεια ενός ανθρώπου της φυλής των Ρομά, εγγράμματου, ώστε να βοηθηθεί όσο το δυνατόν καλύτερα η επικοινωνία με κάθε μαθητή ξεχωριστά με τον διδάσκοντα αλλά και ολόκληρης της ομάδας των παιδιών. Δημιουργήθηκε ένα κλίμα διαλόγου στην τάξη, ώστε να ξεφύγουν από τυχόν φοβίες και να συνηθίσουν να εκφράζονται με τη γλώσσα. Ενθαρρύνθηκε ο διάλογος με σεβασμό προς όλες τις απόψεις, έγινε προσπάθεια να μάθουμε να σκεφτόμαστε μαζί, να κάνουμε ερωτήσεις, υποθέσεις, να χρησιμοποιούμε επιχειρήματα, να μπορούμε να εξηγούμε, να παρουσιάζουμε, να εκφραζόμαστε. Η εξέλιξη ήταν παρατηρήσιμη και τα βήματα που έγιναν πολλά σε σύγκριση με την αρχή, που συναντήσαμε παιδιά πολύ διστακτικά και με πολύ μικρή επαφή με το διάλογο.
Με παρόμοιο τρόπο και όπου ήταν εφικτό, προσπαθήσαμε να διαπερνά όλες τις δραστηριότητες η τεχνολογία, με τη μορφή ηλεκτρονικού υπολογιστή, του διαδικτύου, φωτογραφικής μηχανής, εκτυπωτή, κ.α. Ο τεχνολογικός εγγραμματισμός, η εξοικείωση με τις μορφές της τεχνολογίας είναι εξίσου σημαντικός για αυτή την ομάδα παιδιών για την προσπάθεια τους προς την ένταξη στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Οι προαναφερθείσες μαθησιακές περιοχές που αποφασίζαμε από κοινού με τα παιδιά να δουλέψουμε, ανάλογα με τις ανάγκες και την περιέργεια τους για τον κόσμο, έπρεπε να συνδέονται μεταξύ τους, να μην αντιμετωπίζονται ως μεμονωμένες περιοχές αλλά να αγγίζει η μια μαθησιακή περιοχή την άλλη, η γνώση λοιπόν ως ολότητα, ως σύνολο.
Ανάμεσα στις κατευθυντήριες γραμμές, τις βασικές αρχές του νέου προγράμματος σπουδών, τις οποίες λάβαμε σοβαρά υπόψη και έγιναν μέρος της εκπαιδευτικής μας διαδικασίας με τα παιδιά Ρομά ήταν η σημασία του παιχνιδιού και η συνεργασία μας με την οικογένεια και την κοινότητα. Το παιχνίδι, η παιγνιώδης μορφή της μάθησης είναι προϋπόθεση για να δουν εξαρχής με θετικό μάτι τα παιδιά Ρομά τη σχολική τάξη, να διασκεδάσουν και να αποδεχτούν τη γνώση πιο εύκολα. Αυτό μπορεί να διαχωριστεί σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα σε κοινωνικό - δραματικό παιχνίδι , φανταστικό παιχνίδι, παιχνίδι με κανόνες , παιχνίδι διερεύνησης και σε παιδαγωγικά παιχνίδια χειρισμού αντικειμένων.
Προσπαθήσαμε και καταφέραμε παρόλες τις αντιξοότητες, να έχουμε μια γνωριμία και μια αγαστή συνεργασία με τους γονείς των παιδιών. Ο πρόεδρος των Ρομά ήταν σε συνεχή επικοινωνία μαζί μας για τις ανάγκες του σχολείου αλλά και των παιδιών, τα οποία γνώριζε προσωπικά. Κάποιοι γονείς ήρθαν στην τάξη μας, συζητήσαμε, εξέθεσαν τα προβλήματα και τους προβληματισμούς τους, μας βοήθησαν σε γιορτές και σε επισκέψεις, όπως αυτή της συγγραφέως Παυλίνας Παμπούδη και το βασικό χαρακτηριστικό που αναδύθηκε από αυτή την επαφή μας με τους γονείς ήταν η λαχτάρα τους να ξεφύγουν τα παιδιά τους από την άγνοια και τον αναλφαβητισμό που δεν κατάφεραν οι ίδιοι. Λάβαμε χρήσιμες πληροφορίες για την νοοτροπία αυτών των ανθρώπων, ώστε να μπορέσουμε να βοηθήσουμε όσο το δυνατόν πληρέστερα και δώσαμε από τη μεριά μας πληροφορίες για να ξεπεραστούν σκόπελοι όσον αφορά τη συμμετοχή των παιδιών στην εκπαιδευτική διαδικασία αλλά και λανθασμένες καθιερωμένες αντιλήψεις που αποτελούν τροχοπέδη. Πολύ σημαντική ήταν η εμπλοκή των μαμάδων στην εκπαιδευτική διαδικασία γιατί είναι κυρίως αυτές τα θύματα του αναλφαβητισμού, της φτώχιας αλλά και των φυλετικών διακρίσεων εις βάρος των γυναικών.
Η ανάπτυξη ουσιαστικής επικοινωνίας και συνεργασίας με τις οικογένειες των παιδιών της τάξης, αποτέλεσε μέρος του προγραμματισμού που έκανε ο εκπαιδευτικός στην αρχή της σχολικής χρονιάς. Ο αρχικός στόχος ήταν να δημιουργηθεί η εμπιστοσύνη που χρειάζεται για να αναπτυχθεί αμφίδρομη επικοινωνία και να ξεπεράσουν οι γονείς παραδοσιακές ή στερεοτυπικές αντιλήψεις για το ρόλο του σχολείου και της οικογένειας. Απώτερος σκοπός ήταν η εμπλοκή των οικογενειών στη μαθησιακή διαδικασία έτσι όπως αυτό οργανώνεται από το πρόγραμμα σπουδών, τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των παιδιών, τις πληροφορίες και τις παρατηρήσεις των γονέων και την κρίση του εκπαιδευτικού.
Η έμφαση στην εμπλοκή των γονέων στη μαθησιακή διαδικασία προκύπτει από σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα τα οποία επισημαίνουν ότι από όλες τις δράσεις που υλοποιούνται στο πλαίσιο της συνεργασίας σχολείου-οικογένειας, αυτές που έχουν τη μεγαλύτερη θετική επίδραση στην επίδοση των παιδιών είναι εκείνες που δίνουν στους γονείς συγκεκριμένες ιδέες και οδηγίες για το πως μπορούν να επεκτείνουν τη μάθηση στο σπίτι. Ο ρόλος των γονέων μέσα σε αυτό το πλαίσιο δεν είναι να «διδάξουν» γνώσεις ή «μαθήματα» στα παιδιά αλλά να αποκτήσουν στρατηγικές με τις οποίες μπορούν να «ακούν» τον τρόπο που σκέπτονται, να διευκολύνουν τη μάθηση (για παράδειγμα με τις κατάλληλες ερωτήσεις), να παρακολουθούν την πρόοδο τους, να συζητάνε μαζί τους για αυτά που μαθαίνουν και να τα ενθαρρύνουν στην αναζήτηση της γνώσης. Σύμφωνα με τα παραπάνω, ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να βοηθήσει τις οικογένειες να κατανοήσουν πως μπορούν να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον το οποίο να ενθαρρύνει και υποστηρίζει τη μάθηση, να διατηρεί την περιέργεια των παιδιών ζωντανή, να εκφράζει υψηλές και ρεαλιστικές προσδοκίες για την επίδοση και τη μελλοντική πορεία τους και να συμβάλει στη συνέχεια των εμπειριών από το σχολικό στο οικογενειακό περιβάλλον.
Ο τρόπος που προσπαθήσαμε να οργανώσουμε τη γνώση και τη διδασκαλία στο σχολείο βασίστηκε στα ακόλουθα πέντε πλαίσια:
1. Παιχνίδι (αυθόρμητο - ελεύθερο και οργανωμένο)
2. Ρουτίνες (καθημερινές επαναλαμβανόμενες δράσεις)
3. Καταστάσεις από την καθημερινή ζωή, ευκαιριακά και επίκαιρα περιστατικά.
4. Διερευνήσεις (σχέδια εργασίας, μικρές έρευνες, προβλήματα προς επίλυση)
5. Οργανωμένες δραστηριότητες από το οργανωμένο πρόγραμμα δραστηριοτήτων.
Σε γενικές γραμμές η προσπάθειά μας επικεντρώθηκε στο να ξεφύγουν τα παιδιά από τον παιδικό τους εγωκεντρισμό. Μέσα από ομαδικές δραστηριότητες, από συζήτηση, από ομαδικό παιχνίδι προσπαθήσαμε ώστε να ωριμάσουν, να αντιληφθούν ότι φεύγουμε από το εγώ και πάμε στο εμείς, ότι λειτουργούμε ως ομάδα αναπτύσσοντας ικανότητες συνεργασίας, ότι κατανοούμε την αξία της ομαδικής εργασίας αλλά ταυτόχρονα συνειδητοποιούμε τη μοναδικότητά μας, εντοπίζουμε ομοιότητες και διαφορές με τον δίπλα μας, αλλά αναπτύσσουμε την αυτοεκτίμησή μας παίρνοντας πρωτοβουλίες και συνεισφέροντας στην ομάδα, ο καθένας ανάλογα τις δυνατότητές του. Υπήρξε μια ταυτόχρονη προσπάθεια να αυτονομηθούν, να αρχίσουν να συνειδητοποιούν την προσωπική τους ταυτότητα αλλά και την κοινωνική ταυτότητα των Ρομά, της δικής τους φυλής, θέμα αρκετά ευαίσθητο που πάντοτε αγγίξαμε με σεβασμό. Παρατηρήσαμε πως στον τομέα της κοινωνικής ταυτότητας και της ομαδικότητας αυτά τα παιδιά έχουν προβάδισμα σε σύγκριση με άλλα παιδιά, έχουν μάθει να λειτουργούν περισσότερο ομαδικά, οι δεσμοί της ομάδας είναι πιο ισχυροί, τα μεγαλύτερα παιδιά πάντα προστατεύουν, βοηθούν και είναι επιεική με τα μικρότερα.
Γενικότερα λάβαμε υπόψη και αναδείξαμε τις εμπειρίες που φέρνουν τα παιδιά στο νηπιαγωγείο από το οικογενειακό, κοινωνικό, γλωσσικό και πολιτισμικό περιβάλλον τούς.
Μετατοπίσαμε το κέντρο της μαθησιακής διαδικασίας από το παιδί που «ανακαλύπτει» τη γνώση μόνο του στην κοινότητα της τάξης - εκπαιδευτικό και συμμαθητές - και τη συν-οικοδόμηση της γνώσης.
Χρησιμοποιήσαμε το διάλογο μεταξύ εκπαιδευτικού, παιδιού και συμμαθητών ως μια από τις πιο σημαντικές διδακτικές στρατηγικές για την κατανόηση των εννοιών και την απόκτηση νέων γνώσεων: μέσα από το διάλογο με πιο «εμπείρους» ενήλικες και συμμαθητές το παιδί επεκτείνει τις γνώσεις και τα ενδιαφέροντα του και οδηγείται σε βαθύτερη κατανόηση των εννοιών απ’ ότι θα κατάφερνε να αναπτύξει μόνο του. Παράλληλα, μέσα από το διάλογο δίνεται η δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να παρέχει στο μαθητή την υποστήριξη που χρειάζεται την κατάλληλη στιγμή.
Συνοψίζοντας, ο τρόπος που δουλεύτηκε το συγκεκριμένο πρόγραμμα βασίστηκε στις αρχές του σύγχρονου σχολείου και του αναλυτικού προγράμματος του υπουργείου, έχοντας κάποιες σημαντικές διαφοροποιήσεις. Διαφοροποιήσεις που εντοπίζονται όχι στη φιλοσοφία του προγράμματος αλλά κυρίως στον τρόπο αξιολόγησης και καταγραφής της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Θεωρήθηκε σημαντικό να γίνεται ενδελεχής καταγραφή των βημάτων που ακολουθήσαμε, έτσι ώστε αυτή η πιλοτική εφαρμογή, εφόσον είναι επιτυχής, να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο στα χέρια εκπαιδευτικών που θα ασχοληθούν με τα παιδιά Ρομά στο μέλλον στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη γενικότερα.
Για το σκοπό αυτό κρατήσαμε ημερολόγιο, καταγράφοντας τις δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν καθημερινά στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα, επισυνάπτοντας φωτογραφικό υλικό όπου ήταν δυνατόν. Οι δραστηριότητες ήταν αναδυόμενες από την τάξη των παιδιών αλλά και οργανωμένες εκ των προτέρων από τον εκπαιδευτικό. Οι οργανωμένες κινήθηκαν στα εξής θέματα, στα οποία πολλές φορές προχωρήσαμε σε επεκτάσεις και παραλλαγές με τα παιδιά: εγώ και οι άλλοι, το σώμα μου, η υγεία, το φαγητό, τα μέσα μεταφοράς, το σχολείο μου, ο κόσμος κ.α.
Προτού δουλευτεί στην τάξη μια συγκεκριμένη οργανωμένη ενότητα κάναμε ένα πλάνο εργασίας, καταγράφοντας τις δραστηριότητες που θα ακολουθήσουμε και τους στόχους που θέλουμε να επιτύχουμε. Δραστηριότητες με τις οποίες επιχειρούσαμε να καλύψουμε όσο το δυνατόν πληρέστερα όλους τους τομείς ανάπτυξης των παιδιών χωρίς να γίνονται δεσμευτικές στην εκπαιδευτική πράξη, όπως την ψυχοκινητικότητα, τον κοινωνικοσυναισθηματικό τομέα, τον νοητικό, τον αισθητικό και τις δεξιότητες. Στα θέματα που δουλέψαμε δεν υπήρξαμε πιεστικοί στο χρονοδιάγραμμα αλλά δίναμε τον απαραίτητο χρόνο ώστε να καλυφθούν πλήρως οι ενότητες όσο κρατούσε ζωντανό το ενδιαφέρον των παιδιών. Κλείνοντας κάθε ενότητα, κρατούσαμε ένα report, μια αναφορά πάνω στο πως κινήθηκαν οι δραστηριότητες, αν πετύχαμε τους σκοπούς μας, πιθανές ελλείψεις και ατέλειες. Αξιολογούσαμε την εργασία μας, την αντίδραση των παιδιών αλλά εφαρμόσαμε και αυτοαξιολόγηση της εκπαιδευτικής μας πρακτικής.
Παράλληλα διατηρούσαμε καθημερινά ενημερωμένο το portfolio, τον φάκελο εργασιών κάθε παιδιού ξεχωριστά, όπου φαινόταν στην πράξη η συμμετοχή και η εξέλιξη του πάνω στις δραστηριότητες της τάξης. Τα παιδιά εμπλέκονταν στην οργάνωση και χρήση του ατομικού φακέλου στην καθημερινή μαθησιακή διαδικασία με το να επιλεγούν και να τοποθετούν σε αυτόν εργασίες ή δείγματα της δουλειάς τούς ή φωτογραφίες τους. Ενώ ταυτόχρονα τον χρησιμοποιούσαν για να ανατρέξουν σε αυτό που έκαναν ή έμαθαν, να συγκρίνουν τα έργα τους και να δουν την εξέλιξη τους, βιώνοντας τη χρησιμότητα του. Έτσι συνήθισαν να αυτοαξιολογούνται με τρόπο που έχει νόημα για αυτά.
Σε τακτά χρονικά διαστήματα συμπληρώναμε επίσης για κάθε παιδί τη λίστα ελέγχου βασικών δεξιοτήτων, στην ανάπτυξη της ψυχοκινητικότητας, της λεπτής και γενικής κινητικότητας, του προσανατολισμού στο χώρο, της αίσθησης του ρυθμού και του χρόνου, της πλευρίωσης δηλαδή την συνολική αίσθηση κάθε πλευράς του σώματος του παιδιού και τη διάκριση του δεξιού από το αριστερό μέρος του σώματος, την οπτική, την ακουστική και τη λειτουργική μνήμη κάθε παιδιού, τη συγκέντρωση της προσοχής του, τη λογικομαθηματική του σκέψη και τους διάφορους συλλογισμούς, όπου παρατηρούνται. Ο ατομικός φάκελος ολοκληρώνεται με το προφίλ του παιδιού (2-3 φορές σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος) που αποτελεί το πορτρέτο των ικανοτήτων και των δεξιοτήτων του.
Περαιτέρω, ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο είναι η καταγραφή σε βίντεο της εκπαιδευτικής διαδικασίας συνοπτικά, στο τέλος κάθε ολοκληρωμένης ενότητας. Η βιντεοσκόπηση θα είναι πάντα στη διάθεση των εκπαιδευτικών αλλά και όλων όσων ασχολούνται με την εκπαίδευση διαδικασία για να μπορούν να παρατηρήσουν στην πράξη την εξέλιξη του εκπαιδευτικού έργου αλλά και τις αντιδράσεις των παιδιών σε αυτό.
Αντιγόνη Ζάχου
